BILJNA PROIZVODNJA U OKVIRU POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE

 

 

Poljoprivredna proizvodnja kao privredna grana je smišljena delatnost čoveka, koja je usmerena na proizvodnju organske materije biljnih i stočarskih proizvoda, koji imaju upotrebnu vrednost za čoveka. Ona čoveku obezbeđuje hranu i vlakna u vidu biljnih i životinjskih proizvoda, kao što su ugljeni hidrati, masti, šećeri, belančevine, proteini, meso, mleko, jaja, vuna i dr. Cilj ove proizvodnje je i obezbeđenje hrane za domaće životinje i različitih sirovina za industrijsku preradu. Poljoprivredom se u razvijenim zemljama  bavi oko 10% stanovništva. U srednje razvijenim zemljama, taj broj je veći i kreće se do 20%, dok je u nerazvijenim zemljama to mnogo veći broj, preko 50%.

Prema prirodi i poreklu svojih proizvoda, poljoprivredna proizvodnja se deli na:

-            Biljnu proizvodnju i

-            Stočarsku proizvodnju.

Biljna proizvodnja predstavlja prvi stepen proizvodnje organske materije. Ona se obavlja preko kulturnih biljaka koje su sposobne da koristeći kosmičku, atmosfersku i zemljišnu energiju, od neorganskih materija stvaraju organske materije u vidu biljnih proizvoda. Na ovaj način biljna proizvodnja omogućuje život svim heterotrofnim organizmima. Stvaranje organske materije u biljnoj proizvodnji u suštini predstavlja transformaciju kinetičke energije sunca u potencijalnu materiju organskih proizvoda. Ovu energiju je još uvek nemoguće zameniti energijom iz veštačkih proizvoda.

Cilj čoveka u biljnoj proizvodnji je usmeren u pravcu da omogući biljci što potpunije iskorišćavanje raspoloživih uslova, kako bi donela odgovarajući prinos. Da bi u tome bio uspešan, čovek mora poznavati sve uslove značajne za process stvaranja organske materije.

 

Biljna proizvodnja je kao deo poljoprivredne proizvodnje kompleksna i deli se na:

-          Ratarstvo,

-          Povrtarstvo,

-          Voćarstvo,

-          Vinogradarstvo,

-          Krmno bilje,

-          Cvećarstvo,

-          Šumarstvo i

-          Gajenje lekovitog, začinskog i aromoantičnog bilja.

 

Stočarska proizvodnja predstavlja drugi stepen proizvodnje organske materije. Domaća životinja primarnu organsku materiju stvorenu u procesu fotosinteze pretvara u proizvode veće vrednosti. Na ovaj način, iz organske materije biljnog porekla se stvaraju biološki složenije i vrednije materije, koje čovek koristi i za druge potrebe (meso, mleko, jaja, vuna, koža …). Pritom, samo oko 25% energije primarne organske proizvodnje se pretvara u produkte korisne za čoveka. Ostatak energije domaće životinje troše za održavanje telesne temperature i svoje životne procese, a deo ostaje kao stajnjak, čiji će sastavni elementi, posle njegovog razlaganja, postati ponovo pristupačni za biljke.

 

PREDMET PROUČAVANJA BILJNE PROIZVODNJE

 

 

 

Biljna proizvodnja proučava opšte principe i zakonitosti u vezi s načinima i uslovima gajenja kulturnih biljaka. Ona se bavi opštom teorijom i praksom proizvodnje biljaka, a njene postavke služe kao naučna i stučna osnova za posebne grane, kao što su krmno bilje, posebno ratarstvo, specijalno voćarstvo, povrtarstvo, vinogradarstvo. Biljna proizvodnja proučava osobenosti klime, zemljišta i njihov uticaj na rast i razviće kao i na formiranje prinosa, a zatim i agrotehničke mere i njihov uticaj na kulturne biljke.

 

Biljna proizvodnja se odvija pod uticajem različitih prirodnih i veštačkih sila. Zbog toga se ova materija deli na dva dela;

-       Agroekološki – Proučava se u okviru predmeta Agroekologija. Proučava zakonitosti na kojima se u poljoprivrednoj proizvodnji zasniva zajednički život, održavanje i proizvodna delatnost kulturnih biljaka i domaćih životinja. Pored toga, agroekologija proučava i razvoj ove privredne, proizvodne zajednice u cilju postizanja maksimalne koristi za čoveka. Posebna pažnja se pri tome posvećuje čoveku kao ravnopravnom članu ove zajednice koji je planski i smišljeno unapređuje.

-       Agrotehnički – Agrotehnika proučava naučne osnove svih agrotehničkih mera na polju, hronološkim redom, kako se obavljaju tokom gajenja kulturnih biljaka pod njivskim uslovima.

 

Biljna proizvodnja povezuje znanja iz opštih naučnih disciplina kao što su biologija, botanika, hemija, biohemija, fizika, geologija, meteorologija i posebnih disciplina kao što su pedologija, agrohemija, fiziologija biljaka, mikrobiologija, agrometeorologija, genetika, poljoprivredne mašine, biometrija. Samim tim, ona čini temelj za mnoge druge discipline, povezujući prirodne uslove, tehničke i ekonomske faktore u principe i kriterijume koji predstavljaju osnovu za razumevanje složenih odnosa u agroekosistemu.

 

Jedino biljka može iz nežive prirode da stvori organsku materiju u procesu fotosinteze.

6CO₂ + 6H₂O ― C₆H₁₂O₆ + 6O₂

U procesu fotosinteze, kinetička energija sunca prelazi u potencijalnu energiju biljnih proizvoda. Veštačkim putem je danas takođe moguće dobiti organska jedinjenja, ali je to veoma skup proces.

 

U Evropi i svetu, kao i u našoj zemlji, cilj je da poljoprivredna proizvodnja bude održiva. Pod terminom „održiva poljoprivreda“ generalno posmatrano, podrazumevaju se sledeći principi:

-       Ekonomska održivost – podrazumeva da proizvodnja bude ekonomski isplativa, odnosno profitabilna (naročito u kapitalističkim društvima),

-       Socijalna održivost – da se omogući lakši čoveku život, odnosno rad,

-       Ekološka održivost – u svemu tome mora se voditi računa o očuvanju životne sredine, odnosno, rukovođenje time da svojim potomcima ostavimo životnu sredinu u istom ili boljem stanu u odnosu na stanje u kome smo je mi nasledili od svojih predaka.

Cilj biljne proizvodnje je dobijanje visokih i stabilnih prinosa odličnog kvaliteta na ekonomičan način uz zaštitu životne sredine. Uvek se mora voditi računa da „Zemlju nismo dobili od predaka, već smo je samo pozajmili od svojih potomaka“. Odnosno to govori da u ekološkom smislu, za sobom treba ostaviti što je više moguće zdravije okruženje, bolje za naredne generacije.

 

ULOGA I ZNAČAJ BILJNE PROIZVODNJE

 

 

 

Osnovni zadatak biljne proizvodnje je zadovoljavanje potreba čovečanstava u hrani, obezbeđenje stočne hrane za ishranu domaćih životinja i sirovina za prerađivačku industriju. Obezbeđenje ovih potreba se može razmatrati šire sa svetskog i uže sa nacionalnog stanovišta.

 

Površina planete zemlje je oko 510 100 000 km². Od toga, kopno čini oko 29,2%, a ostatak je more 70,8%. Smatra se da se oko 3,5 milijardi hektara kopna maksimalno može iskoristiti za biljnu proizvodnju, od kojih se danas već koristi oko 1,5 milijardi hektara. Od svog zemljišta koje se koristi, oko 60% čine zemljišta niske produktivnosti, 23% zemljišta srednje produktivnosti i samo oko 13% zemljišta visoke produktivnosti. Velike poljoprivredne površine u svetu se gube svakog trenutka širenjem gradova i izgradnjom infrastrukture.

 

Broj stanovnika na planeti Zemlji konstantno raste. Procenjuje se da je pre 8000 godina na svetu živelo oko 5 miliona ljudi. Na početku nove ere to je bilo oko 250 miliona, 1650. godine – 500 miliona stanovnika, a tek 1804. godine, prema podacima FAO, broj stanovnika je prešao milijardu. Zatim, 1927. godine, broj stanovnika je prešao 2 milijarde, 1960. godine – 3 milijarde, 1974. godine  - 4 milijarde, 1987. godine 5 milijardi, 1999. godine – 6 milijardi, a 2011. godine 7 milijardi. Trenutno (2020. godine), broj stanovnika na planeti zemlji iznosi preko 7,7 milijardi, sa procenom da će do 2024. godine preći 8 milijardi.

Na osnovu prethodnih podataka se zaključuje da je bilo potrebno čitavo čovečanstvo da bi broj stanovnika dostigao milijardu, a zatim, za samo nešto više od dva veka, broj stanovnika se povećao za još blizu 7 milijardi. Ovi podaci ukazuju kojom brzinom u svetu rastu potrebe za hranom.

 

Zahtev za sve većom proizvodnjom kvalitetne hrane nameće potrebu efikasnijeg upravljanja prirodnim, ljudskim i ekonomskim resursima. Zbog toga se čovečanstvo suočava sa traženjem novih puteva za rešavanje naraslih potreba vezanih za proizvodnju hrane, pre svega zbog izraženih zahteva za njenim boljim kvalitetom, nižom cenom i veoma složenih uzajamnih odnosa između poljoprivrede i životne sredine. U vezi s tim, sve češće se postavlja pitanje broja stanovnika na Zemlji, njegovog rasta, a zatim pitanje nataliteta u odnosu na sadašnju proizvodnju, njen porast danas i u budućnosti.

Sve do početka organizovane biljne proizvodnje, broj ljudi na Zemlji se vrlo sporo povećavao, ali od tada se povećava znatno bržim tempom. Poljoprivreda danas omogućuje mnogo veću i sigurniju proizvodnju hrane nego ikada do sada u istoriji čovečanstva, što u najvećoj meri doprinosi svetskom miru, napretku i povećanju broja stanovnika.

 

U svetu se danas proizvodi dovoljno hrane, mada u mnogim nerazvijenim državama postoji problem neuhranjenosti, čak i smrtnosti, naročito dečije populacije usled nedovoljne i nepravilne ishrane, dok mnoge zemlje imaju problema u oblasti neracionalne potrošnje hrane. U Ujedinjenim Nacijama postoji organizacija FAO (Food agricultural organisation), koja se brine da se na nivou sveta proizvodi dovoljna količina hrane, i da se ona ravnomerno raspoređuje,  kako bi se sprečila glad i neuhranjenost stanovništva.

Napredak u povećanju količine proizvedene hrane do danas se najviše odvijao zahvaljujući:

 

-          Selekciji i oplemenjivanju – nastanak brojnih sorti biljaka i rasa domaćih životinja koje daju veće i kvalitetnije prinose, tj. imaju veći genetički potencijal, ali i veće zahteve;

-          Mehanizaciji – omogućava napredak zahvaljujući velikom učinku uz malu količinu radne snage;

-          Industija mineralnih đubriva i pesticida – obezbeđuje rast prinosa, kvalitet i zaštitu biljaka:

- herbicidi – protiv korova,

- insekticidi – protiv insekata,

- fungicidi – protiv bolesti, odnosno gljivica.

 

Za povećanje proizvodnje hrane na našoj planeti danas postoji više mogućnosti:

-          osvajanje novih površina pogodnih za biljnu proizvodnju,

-          intenziviranje biljne proizvodnje,

-          gajenje produktivnijih biljnih vrsta,

-          smanjenje gubitaka,

-          jednoćelijski organizmi,

-          korišćenje otpadnih voda.

 

Ukupna površina Republike Srbije iznosi 8 840 000 ha. Od toga, poljoprivredno zemljište obuhvata 5 378 000 ha. Prma poslednjem popisu poljoprivrede iz 2012. godine, obrađuje se oko 4 490 000 ha poljoprivrednog zemljišta, a struktura njegovog korišćenja je sledeća:

-          Oranice i bašte – 3 597 000 ha,

-          Voćnjaci – 221 000 ha,

-          Vinogradi – 117 000 ha,

-          Livade – 556 000 ha,

-          Pašnjaci – 861 000 ha.